Դարբնություն, հնագույն ժամանակներից հայտնի արհեստ, որը հայտնի է եղել աշխարհի գրեթե բոլոր ժողովուրդներին։ Հին հույները նույնիսկ ունեցել են դարբնությանյան աստված Հեփեստոսը։ Դարբիններն ավելի վաղ շրջանում պղինձը, ապա երկաթը կրակի վրա շիկացնելով և կռելով պատրաստում էին երկրագործական և արհեստագործական գործիքներ, տնտեսային ու կենցաղային իրեր։ Երբ արհեստների զարգացմամբ ու տարաբաժանմամբ պղնձագործությունն անջատվեց մետաղագործության մայր արհեստից, դարբնությունը համարվեց միայն երկաթի մշակման արհեստը։
Պատմություն
Մարդկությանը հայտնի առաջին մետաղները եղել են ոսկին, արծաթը, պղինձը և դրանց համաձուլվածքները։ Դա պայմանավորված է եղել այս մետաղների բնական առկայությամբ, և սառը վիճակում դրանց մշակման հեշտությամբ։ Պղնձյա ամենահին գտածոները թվագրվում են մ.թ.ա. 7-րդ հազարամյակով։ Դրանք պղնձից պատրաստված զարդեր էին (ուլունքներ, հարթեցված թիթեղներից ծալված խողովակներ)։ Պղնձի այն հանքավայրերը, որոնք երկրի վերին շերտերում են շատ չեն։ Հնագույն ժամանակներից հայտի պղնձի հանքավայրեր են եղել Փոքր Ասիայում, որի ժողովուրդներն էլ առաջինն են տիրապետել պղնձի արդյունահանման և ձուլման արվեստին։ Պղնձի հանքաքարերով հարուստ շրջաններից են եղել Կովկասի, հատկապես Հարավային Կովկասի լեռները, որտեղ հայտնի են ավելի քան չորս հարյուր հնագույն պղնձի հանքավայրեր։
Դարբնությունը Հայաստանում մեծ տարածում ստացած արհեստ է եղել՝ թե՛ գյուղերում, թե՛ քաղաքներում։ Միջին դարերից սկսած մինչև 19-րդ դարի վերջերը քաղաքային դարբինները համախմբվել են եղբայրությունների (համքարությունների) մեջ և զբաղեցրել են առանձին թաղամասեր կամ փողոցներ։ Դարբնությունը հարգված արհեստ է եղել նաև Հին Հայաստանում։ Դարբնությունը համարվել է կորովի մարդկանց արհեստ։ Հայերի համար դարբնությունն ուժի, զորության խորհրդանիշ է եղել։ Ըստ առասպելի, Արտաշես արքայի որդի Արտավազդը, որ շղթայված է եղել Մասիսի վիհում, չար ոգի է եղել, որը կարող էր դուրս գալ և կործանել աշխարհը։ Դրա համար դարբինները խփել են սալին և ամրացրել Արտավազդի շղթաները։
Ընդհուպ մինչև 19-րդ դարի վերջերը ժողովրդական հավատալիքը դարբնին վերագրել են գերբնական զորություն, որն առնչվել է վաղնջագույն ժամանակներից եկող մետաղի պաշտամունքի հետ։ Տակավին ուրարտական և վաղ հայկական ժամանակներից Հայաստանի տարածքում պողպատ է ձուլվել։ Արմավիրում, Արտաշատում, Տիգրանակերտում, Դվինում, Վաղարշապատում, Կարսում, Անիում եղել են արհեստավորաց տներ, որտեղ դարբնությունն առաջնակարգ արհեստ է եղել։ Վիմագիր մի արձանագրության մեջ հիշաշտակված է Անի քաղաքի «Դարբնի փողոցը»։
Դարբնությունը որպես մշակութային ժառանգություն արժևորելիս կարևորվում է այն հանգամանքը, որ զնդանը ծիսական վայր է համարվել։ Զնդանը դարբնության ոչ միայն գլխավոր սարքավորումներից է, այլև՝ հիմնական խորհրդանշանը։ Հնուց զնդանի հետ կապված ավանդույթներ կան, որոնք այն կապում են ընդհուպ տիեզերական ծառի խորհրդանշանին, որի մոտ, ըստ առասպելական մտածողության, տեղի է ունենում արարչագործական առաջին գործողությունը։ Պատահական չէ, որ ըստ հին վարպետների վկայության, որպես զնդանի կոճղ գործածել են այն ծառատեսակները, որոնց կայծակը հաճախ է խփել։ Ըստ ավանդույթի, կայծակ խփած ծառը համարվել է մաքրագործված, քանի որ կայծակի միջոցով ոչնչացվել է նրա մոտ ապրող աշխարհակործան վիշապը։
Որպես քաղաքային արհեստ դարբնությունն իր լիարժեք արտահայտությունն է ձեռք բերել Գյումրիում և ծաղկուն շրջան ապրել 19-րդ դարում։ Եթե գյուղերում միայն կենցաղային իրեր են պատրաստվել, ապա քաղաքում շատ ավելի լայն առաջարկ է եղել. պատրաստվել են տան արտաքին ձևավորման տարրեր՝ դռների, պատուհանների ճաղավանդակներ, բազրիքներ և այլն։
Աշակերտություն
Դարբնության մեջ կարևոր և երկարատև գործընթաց էր աշակերտությունը։ Հայաստանում վարպետներն աշակերտության էին վերցնում սեփական տղաներին կամ ազգակիցներից որևէ մեկին, որպեսզի արհեստը մնար ընտանիքի ներսում։ Արհեստի ժառանգորդության դրդապատճառներից մեկն էլ վարպետների հանդեպ համայնքում առկա հարգանքն ու պատիվն էր, ինչը ոչ պակաս կարևոր էր համարվում, որ կապված մնար տվյալ ընտանիքի անվան հետ։ Սակայն, քիչ չէին լինում դեպքերը, երբ աշակերտության էին վերցնում ընտանիքից դուրս որևէ մեկին։
Համքարության կարգով, աշակերտության վերցված ցանկացածի հանդեպ վարպետը երդման արարողակարգ էր անցնում, որտեղ երդվում էր աշակերտին մոտենալ սեփական որդու պես և սովորեցնել նրան արհեստի բոլոր հմտությունները։ Որոշ դեպքերում, աշակերտը տարիներ շարունակ մնում էր վարպետի օգնականի դերում։ Սկզբնական շրջանում աշակերտի հիմնական գործը լինում էր փուքս փչելը, որն անհրաժեշտ էր կրակարանի կրակը վառելու ու թեժ պահելու համար, արհեստանոցում առօրյա ու կենցաղային բնույթի աշխատանքները։ Երկար ժամանակ նրան թույլ չէր տրվում մոտենալ զնդանին կամ մուրճով աշխատանք անել։
Այդ ժամանակաշրջանում վարպետները ստուգում էին աշակերտի անձնական հատկանիշները, որպեսզի հասկանային, թե արդյոք նա ունի դարբին դառնալու անհրաժեշտ տվյալներ։ Կարևորվում էին հատկապես աշակերտի ուշիմության, դիտողականության, հանձնարարությունները կատարելու ընդունակություններն ու այլ որակներ։ Լինում էին դեպքեր, որ աշակերտն իր ողջ կյանքի ընթացքում այդպես էլ վարպետի կորչման չէր արժանանում և մնում էր դարբնոցում՝ որպես բանվոր։ Աշակերտության շրջանը հաջող ավարտածները սկզբում ստանում էին ենթավարպետի կոչում, իսկ երբ արդեն լիովին տիրապետում էին արհեստի հմտություններին, հատուկ արարողակարգով օծվում էին վարպետ։
Վարպետ օծելն ուղեկցվում էր ծիսական արարողություններով, նվիրատվություններով ու երդմնակալությամբ։ Օծվողը պարտավորվում էր նաև հարգանքով մոտենալ իրենից ավագ վարպետներին, պահպանել պատվի ու արժանապատվության բոլոր նորմերը։ Արարողությունը, որպես կանոն, ավարտվում էր նվիրատվություններով և խնջույքով։
Ներկա ժամանակներ
Հայկական դարբնոցային ավանդական տեխնոլոգիական հմտություններով այսօր Հայաստանի տարբեր համայնքներում ու հատկապես Գյումրիում գործում են արհեստանոցներ, կան նաև դարբինների գերդաստաններ, որոնք անցյալում տարածված համքարությունների ավանդույթների կրողներն են։ Գյումրին հանրապետության միակ համայնքն է, որն այսօր էլ կենսունակ է պահում քաղաքային դարբնության ավանդույթները։ Այն բացի կենցաղային գործառույթից՝ նաև գեղարվեստական առանձնահատկություններ ունի։ Գյումրեցի դարբինները պահպանում են ավանդական դարբնոցային տեխնոլոգիաներով աշխատելու սովորույթը և ավանդական տեխնոլոգիական հմտությունների կրողներն ու փոխանցողներն են։
Հայաստանի կառավարությունը մտադիր է Գյումրիի դարբնությունը ներառել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցանկում։
Գյումրիի դարբնության ավանդույթ
Գյումրիի դարբնության ավանդույթ, Գյումրիի քաղաքային ճարտարապետության մեջ երկաթի գեղարվեստական մշակմամբ պատրաստված տարբեր իրերի և բաղադրիչների կիրառման ավանդույթ, որը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պաշտպանության մասին» կոնվենցիայի 18-րդ միջկառավարական նստաշրջանին գրանցվել և ներառվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում։
Պատմական ակնարկ
Գյումրին Հայաստանի քաղաքային արհեստագործական մշակույթի կենտրոններից է։ 19-րդ դարի կեսերին քաղաքում արհեստների ծաղկումը կապված էր այստեղ տեղակայված զինվորական կայազորի ներկայությամբ։ Մեծ թվով արհեստավորների, առևտրականների ու քաղաքային բնակչության տարբեր խավերի ներհոսքը նպաստել է արհեստների զարգացմանը։ Գյումրու մշակութային ժառանգությունը ներկայացնող արհեստներից է եղել դարբնությունը, որն ունեցել է հստակ արտահայտված քաղաքային բնույթ և ավանդույթներ։
Երկաթի գեղարվեստական մշակմամբ պատրաստվել են տարբեր իրեր՝ դարպասներ, վանդակաճաղեր, պատշգամբների ու աստիճանահարթակների ճաղեր, շքամուտքերի ու պատշգամբների հովհարները պահող մետաղական նեցուկներ, պատուհանաճաղեր, ջահեր, մոմակալներ և այլն։ Այս բոլոր իրերը սև և նարնջագույն տուֆից կառուցված տների և շինությունների համադրությամբ ստեղծել են ընդհանուր կոլորիտ, ձևավորել քաղաքի ընդհանուր տեսքը։
1865 թվականի Ալեքսանդրապոլ քաղաքի արհեստավորների ցուցակում դարբնությունը վարպետների քանակով առաջատարների ցանկում է և զիջում է միայն շինարար վարպետների թվին։ Ըստ այդ ցուցակի՝ դարբին վարպետների թիվը հասել է 84-ի, իսկ դարբնի աշակերտների ու օգնականների թիվը՝ 197-ի։ Եկամտաբերությամբ նույնպես այս արհեստը ամենաբարձր եկամուտ ապահովողներից է եղել։
Համքարությունը սեփական արհեստանոցն ու խանութն ունենալու արտոնագիր է տվել այն վարպետներին, ովքեր բավարարել են արհեստ որակական և տեխնիկական ընդունված չափանիշները։ Սահմանվել է որակի շատ խիստ հսկողություն, իսկ որակը խախտելու դեպքերը ենթադրել են նաև որաշակի տույժեր ու պատիժներ, օրինակ՝ անորակ արտադրանքն իր արհեստանոցի կամ խանութի ճակատին ամրացնելը, ինչպես նաև արհեստավորին դարբնի վարպետության կարգից զրկելը։
Սակայն ժամանակի հետ վերջին մի քանի տասնամյակում սոցիալ-տնտեսական տարբեր պատճառներով, նաև քաղաքային միջավայրի արդիականացման ու կառուցապատման նոր միտումներով պայմանավորված՝ ավանդական դարբնության նմուշները պահպանելու և փոխանցելու խնդիր է առաջացել։ Դարբնության ավանդական կողմի աստիճանական թուլացման միտումը պայմանավորված է նաև Երկաթի մշակման տեխնիկական արդիականացման գործընթացով։
Արհեստի ուսուցում
Աշակերտությունը դարբնության մեջ երկարատև շրջան էր։ Հայաստանում առհասարակ վարպետները որպես աշակերտ վերցնում էին իրենց որդիներին կամ ազգականներին, որպեսզի արհեստը գերդաստանի ներսում մնար։
Ըստ կարգի՝ վարպետը երդման արարողակարգ էր անցնում՝ երդվելով աշակերտին վերաբերվել սեփական որդու պես և սովորեցնել նրան արհեստի բոլոր հմտությունները։ Հաճախ աշակերտը տարիներով մնում էր որպես վարպետի օգնական։ Վարպետները ստուգում էին աշակերտի անձնային հատկանիշները, կամքը, ուշիմությունը՝ կարևորելով նրա ուշադրությունը, հանձնարարությունները կատարելու ընդունակությունն ու արագ կողնմորոշվելու ունակությունը։ Ազգագրագետ Կ․Սեղբոսյանի կողմից հիշատակված մի պատմութուն կա․
Երբ աշակերտը անցնում էր ուշիմության, աշխատասիրության ու ճարպկության փորձությունները, նրան տրվում էին որոշակի հանձնարարություններ։ Աշակերտը սկսում էր աշխատել մեծ մուրճով՝ վարպետի հսկողությամբ։ Սկզբնական փուլում աշակերտի հիմնական գործը փուքս փչելն էր, որն անհրաժեշտ էր կրակարանի կրակը վառելու ու թեժ պահելու համար։ Աշակերտին չէին թույլատրում մոտենալ զնդանին, մուրճով աշխատանք անել։ Քանի որ երկաթն ու ածուխը թանկ արժեին, անփորձ աշակերտին վստահելը համարվում էր հումքի ավելորդ վատնում։
Պատահել են դեպքեր, երբ աշակերտն իր ողջ կյանքում այդպես էլ չի արժանացել վարպետի կոչման՝ մնալով որպես բանվոր։ Իսկ աշակերտելու փուլը հաջողությամբ անցածները նախ ստանում էին ենթավարպետի կոչում, իսկ արհեստի հմտություններին լիարժեք տիրապետելուց հետո օծվում էին վարպետ։
Վարպետ օծելու ավանդույթն ուներ հատուկ արարողակարգ։ Կատարվում էին նվիրատվություններ ու երդմնակալություն, որի ընթացքում աշակերտը փաստում ու ամրագրում էր իր հավատարմությունը արհեստի չափանիշներին, մարդկային բարձր որակների պահպանմանը՝ պարտավորվելով հարգանքով մոտենալ իրենից ավագ վարպետներին, պահպանել պատվի ու արժանապատվության բոլոր նորմերը։ Արարողությունը եզրափակվում էր խնջույքով։
Խորհրդային շրջան
Խորհրդային շրջանում Լենինականում արհեստների հետնահանջ եղավ, քանի որ արդյունաբերության զարգացման հետ մասնավոր սեփականության արգելումը դրդեց արհեստավորներին մտնել պետական գործարաններ։
Խորհրդային տարիներին Լենինական – Գյումրին միակ քաղաքն էր, որտեղ քաղաքային դարբնության ավանդույթները շարունակում էին պահպանվել։
1970-1980-ական թվականները Լենինականի դարբնոցային մշակույթի վերածննդի տարիներ դարձան, քանի որ մի շարք տոհմական դարբիններ շարունակեցին գործունեություն ծավալել՝ այդպիսով վերականգնելով ինդուստրիալիզացիայի շրջանում ընդհատված գեղարվեստական դարբնությունը ու դրան բնորոշ ոճական ավանդույթը։
1980-ական թվականներին քաղաքում կային երկաթի գեղարվեստական մշակման միջոցով ստեղծված բարձրարժեք գործեր, որոնք կատարողական մակարդակով ու որակով չէին զիջում ավանդական շրջանից պահպանված նմուշներին, անգամ գերազանցում էին։
Գյումրին բացառիկ է ողջ Հայաստանում նաև այն առումով, որ որևէ այլ բնակավայրում հնարավոր չէ հանդիպել ավելի քան հարյուրամյա ընտանեկան ժառանգորդություն ունեցող դարբինների։
Հայտնի դարբիններ
Գյումրիում 1970-1980-ական թվականներին գեղարվեստական դարբնության ծաղկումը կապված է Լենինականցի Վովա անունով մի երիտասարդի հետ։ Նա սովորել է Լենինգրադի գեղարվեստի ակադեմիայում։ Ծանոթ լինելով քաղաքի դարբնոցային մշակույթին՝ այցելում է Լենինական, հանդիպում է Մնոյանների ընտանիքից վարպետ Օնիկին՝ Հովհաննես Մնոյանին, որը ներկայումս Մնոյանների ընտանիքի դարբնոցային ավանդույթների ժառանգորդ, կրտսեր Հովհաննես Մնոյանի պապն է։ Վարպետ Օնիկն ու Վովան սկսում են համագործակցել։ Վովան պատվերներ է ստացել Լենինգրադիր, էսքիզներ արել, նախագծել, իսկ վարպետ Օնիկը դրանք վերածել է երկաթե գեղարվեստական գլուխգործոցների։ Այսպիսով քաղաքում փոխվել է դարբնության նկատմամբ վերաբերմունքը, քաղաքային որոշակի մթնոլորտ է ձևավորվել այս արհեստի հանդեպ։
Վարպետ Հովհաննես Մնոյանի կերտած աշխատանքները արվեստի նմուշներ են, դրանցից է դրվագման ու կոփման եղանակով երկաթից քանդակված ավանդական տարազով կնոջ արձանն ու Կոմիտասի կիսանդրին։
Քաղաքի երկաթուղային կայարանի հսկայական երկաթյա ջահը, որի պատրաստումը վստահվել է վարպետ Օնիկին ու նրա որդիներին, հայտնի է իր մեծ չափերով։ Մեկ տոննա կշռող ջահի պատրաստումից հետո այն դարբնոցից դուրս բերելու համար վարպետն ու որդիները քանդել են արհեստանոցի տանիքը։ Իսկ ջահը մարդաշատ կայարանում կախ տալուց հետո , որպեսզի վստահություն ներշնչեն, որ այն շատ ամուր է և վտանգ չի ներկայացնում, Հայր ու որդի վարպետները բարձրացել նստել են ջահի վրա, շամպայն գինի խմել ու շնորհավորել ավարտած աշխատանքը։
«Կումայրի» արգելոց – թանգարանի վերականգնողական աշխատանքները ձեռնարկելուց հետո հիմնադրվում է գիտավերականգնողական արհեստանոց և այդտեղ աշխատանքի է հրավիրվում քաղաքի ամենանշանավոր տոհմական դարբինների ընտանիքի ներկայացուցիչ, գործող վարպետ Պլատոն Պապոյանը՝ վարպետ Փոլիկը։ Նա իր որդու՝ Գագիկ Պապոյանի հետ միանում է քաղաքի համար կարևոր մի շարք շենքերի վերականգնողական աշխատանքներին։ Այս նշանավոր վարպետները պատրաստել են Գյումրու ժողովրդական ճարտարապետության և քաղաքային կենցաղի թանգարանի՝ Ձիթողցոնց տուն-թանգարան մուտքի դարպասը, պարսպաճաղերը, մեծ թվով ջահեր, պատուհանների ու դռների ճաղավանդակներ։ Այս գործում նրանց օգնել է նաև վարպետ Օնիկը։
Վարպետ Փոլիկը որդու հետ պատրաստել է նաև Մարիամ և Երանուհի Ասլամազյան քույրերի պատկերասրահի դարպասները, ջահերն ու ճաղերը, գյումրեցիներին հայտնի «Բանկի շենքի» դարպասն ու լուսամուտաճաղերը և այլ գործեր։
Գյումրիում հայտնի և սիրված վարպետ է եղել Պապոյան Պապը։Վարպետ Փոլիկը Պապոյան Պապի եղբոր՝ Պարույրի տղան է եղել, իսկ վարպետ Օնիկը՝ նրա քրոջ որդին։ Վարպետ Պապին հանդիպել է ազգագրագետ Կարլեն Սեղբոսյանը։ Վարպետ Պապին հաջողվել է իր աշակերտներին փոխանցել երկաթի մշակման նրբությունները, հմտությունները, յուրաքանչյուրն ունեցել է իր ձեռագիրը, գործից հասկացող մարդիկ կարող են տարբերել նրանց աշխատանքները։
Ալեքսանդրապոլում ժամանակին եղել են տոհմիկ դարբինների մի քանի գերդաստաններ։ Ժառանգական դարբնության կրողներից ամենահին պատմություն ունեցողը Պապոյանների ընտանիքն է։ Վարպետ Գարիկը հիշում է մինչև վեցերորդ սերնդի նախապապին։ Մնոյաննների ընտանիքը, եղբայրներ Հովհաննեսն ու Վահագնը ժառանգական դարբնության երրորդ սերունդն են։
Երրորդ սերնդի դարբիններ են նաև Մարտիրոսյանները։ Գագիկ Մարտիրոսյանն իր հիմնած «Եռանկյունի» համալիրում պահպանում է դարբնության ավանդական շրջանին բնորոշ գործիքները։